ประเพณีการละเล่น…ผีตาโขน

เมืองไทยนั้นมีเทศกาลและงานประเพณีหมุนเวียนมาให้ได้ตื่นตาตื่นใจกันตลอดปีนะครับ หลังจากผ่านประเพณีสงกรานต์มาไม่นานจังหวัดเลยก็จะมีเทศกาลประจำปี ผ่านการละเล่นที่สนุกสนาน ผสมผสานงานบุญใหญ่ หล่อหลอมเป็นประเพณีอันโด่งดังและมีเพียงแห่งเดียวในโลกความอลังการและสีสันของเทศกาลงานประเพณีของไทยนั้นสะท้อนภาพวิถีวัฒนธรรมของไทยที่เป็นที่ภาคภูมิใจของคนไทยได้เป็นอย่างดี วันนี้ผมจะชวนทุกท่านไปเที่ยวงานเทศกาลบุญหลวงหรือเทศกาล ผีตาโขนกันครับ

ผีตาโขน เป็นเทศกาลหนึ่งเดียวในโลกที่จัดขึ้นในอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ซึ่งตั้งอยู่ทางภาคอีสาน ของประเทศไทย เป็นเทศกาลที่เกิดขึ้นในเดือน 7 ไทย ช่วงประมาณเดือนมิถุนายน ซึ่งจะกำหนดวันโดยคนทรงประจำเมือง มีระยะเวลาจัดงาน 3 วัน จัดเป็นเป็นส่วนหนึ่งของงานบุญประเพณีใหญ่หรือที่เรียกกันว่างานบุญหลวง หรือบุญพระเหวด ซึ่งเกี่ยวโยงกับงานบุญพระเวส หรือเทศน์มหาชาติประจำปีกับพระธาตุเจดีย์สองรัก ปูชนียสานสำคัญของท้องถิ่น และถือเป็นประเพณีการละเล่นที่จัดประจำทุกปีโดยจัดขึ้นทั้งอำเภอด่านซ้ายและอำเภอนาแห้วแต่ทั่วไปมักจะรู้กันว่าจัดที่อำเภอด่านซ้ายเป็นส่วนใหญ่

ประเพณีผีตาโขนที่อำเภอด่านซ้ายนั้นโดยปกติ จะจัดที่วัดโพนชัย เป็นงานบุญหลวงนิยมทำกัน 3 วัน ในวันแรก เป็นวันรวม หรือวันโฮมเป็นวันที่ชาวบ้านจากหมู่บ้านต่างๆ เดินทางมาร่วมงาน มีการทำพิธีอัญเชิญพระอุปคุตจากแม่น้ำหมัน ตั้งแต่ เวลา 4.00-5.00 น. มาประดิษฐานไว้ที่ศาลาวัดที่จัดงานโดยเชื่อว่าจะสามารถป้องกันสิ่งชั่วร้ายและเหตุเภทภัยต่างๆ ที่จะเกิดในงานได้ โดยคณะแสนหรือข้าทาสบริวารของเจ้าพ่อกวนจะนำอุปกรณ์ มีด ดาบ หอก ฉัตร พานดอกไม้ ธูปเทียน ขันห้าหรือขันแปด (พานดอกไม้ 5 คู่ หรือ 8 คู่) ถือเดินนำขบวนไปที่ริมแม่น้ำหมัน เพื่อนิมนต์พระอุปคุตต์ พระผู้มีฤทธานุภาพ และจะเนรมิตกายอยู่ในมหาสมุทร เพื่อป้องกันภัยอันตราย และบันดาลให้ เกิดความปลอดภัยและสงบสุข เมื่อถึงบริเวณท่าน้ำ ผู้อันเชิญต้องกล่าวพระคาถาและให้อีกคนลงไปในน้ำ และงมก้อนหินใต้น้ำขึ้นมาถาม ว่า “ใช่พระอุปคุตต์หรือไม่” ผู้ที่ยืนอยู่บนฝั่งตอบว่า “ไม่ใช่” พอก้อนหินก้อนที่ 3 ให้ตอบว่า “ใช่ นั่นแหละ พระอุปคุตต์ที่แท้จริง” เมื่อได้พระอุปคุตต์มาแล้วก็นำใส่พานแห่กลับมายังที่หอพระอุปคุตต์บริเวณวัดโพนชัย ทำการ ทักขิณาวัฏ 3 รอบ มีการจุดประทัดเสียงดังเพื่อเป็นสัญญาณว่าพิธีอัญเชิญพระอุปคุตต์ได้สำเร็จลงแล้ว เหล่าผีตาโขนและผู้ที่มาร่วมพิธีก็จะออกมาแสดงความยินดีด้วยการเต้นรำตามเสียงจังหวะ และแกว่งหมากกระแหล่งให้เสียงดังไปทั่ว ขบวนผีตาโขนจะพากันแห่ไปตามละแวกบ้านเรือน เพื่อแสดงการเล่นให้ชาวบ้านชม และขอเหล้าข้าวปลาอาหารจากชาวบ้านกิน ได้เวลาสมควรจะกลับมาที่วัด เพื่อแสดงการเล่น รอหยอกล้อผู้คนที่เดินทางมาร่วมงานจากหมู่บ้านต่างๆ  และหยอกล้อผู้หญิงหรือเด็ก ซึ่งพักอยู่ตามปะรำหรือบริเวณวัดด้วยในการแห่ไปเยี่ยมตามละแวกบ้าน วันหนึ่งๆ อาจไปหลายครั้ง และแยกเป็นหลายคณะ บางทีก็มีคณะเล่นเซิ้งบุญ การฟ้อนรำ ประจำท้องถิ่นร่วมขบวนไปด้วย เพื่อเพิ่มความสนุกสนาน

วันที่สองของงานบุญหลวง ซึ่งเป็นจุดเด่นของงาน คือวันแห่พระเวสสันดรและพระนางมัทรีเข้าเมือง บรรดาผีตาโขนจะเริ่มเล่นกันตั้งแต่เช้ามืด ตั้งแต่บริเวณวัดไปยังละแวกบ้านเรือนใกล้เคียงต่างๆ รวมถึงมีการละเล่นต่างๆ และกิจกรรมมากมาย พอได้เวลาในช่วงบ่ายเวลาประมาณ 14.00-15.00 น. บรรดาผีตาโขนทุกตน ตลอดจนผู้ร่วมงาน จะไปร่วมกัน ณ จุดที่จะอัญเชิญพระเวสสันดร และพระนางมัทรีเข้าเมือง คือบริเวณหมู่บ้านเดิ่น ตำบลด่านซ้าย อำเภอด่านซ้าย หรือบริเวณที่ว่าการอำเภอด่านซ้ายโดยสมมติให้บริเวณนี้เป็นที่ประทับของพระเวสสันดรและพระนางมัทรี โดยจะเริ่มด้วยพิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวสสันดรและพระนางมัทรีจากนั้นบรรดาผีตาโขนและประชาชนก็จะร่วมกันแห่พระเวสสันดรและพระนางมัทรีเข้าเมือง โดยแห่ไปยังวัดโพนชัย ซึ่งสมมุติว่าเป็นเมือง อัญเชิญพระพุทธรูปนำหน้า ถัดไปมีพระสงฆ์ 4 รูป นั่งบนแคร่ตามหลัง ต่อจากนั้น จึงเป็นขบวนแห่บั้งไฟ โดยเอาบั้งไฟมามัดรวมกันบนแคร่และมี “เจ้าพ่อกวน” นั่งบนบั้งไฟ ถ้าโชคดีอาจได้รับวัตถุมงคลจากเจ้าพ่อกวนด้วยนะครับเจ้าพ่อกวนจะโปรยวัตถุมงคลไปตลอดทาง ในขบวนจะมีการแสดงของเหล่าผีตาโขน การละเล่นของประชาชนทั่วไป ระหว่างทางก็จะร้องรำทำเพลงกระโดดโลดเต้น การแห่พระเวสสันดรและพระนางมัทรีเข้าเมืองที่แหละครับ เป็นการจัดขบวนที่ยิ่งใหญ่ มีคนไปร่วมงานมากมาย เป็นช่วงที่สนุกสนานที่สุดของงาน ทั้งผู้คน การละเล่นต่างๆ ผีตาโขน ถ่ายรูปได้อย่างจุใจเลยครับผีแต่ละตนจะแอ็คชั่นให้ถ่ายรูปอย่างสนุกสนานเป็นกันเอง ระหว่างทางก็จะหยอกล้อกับผู้คนโดยใช้อาวุธประจำกาย ไปทิ่มแทงบ้าง แกว่งกระดิ่งใส่บ้าง โดยเฉพาะสาวๆ พวกผีนี่ชอบเข้าไปแกล้งมาก รับรองว่าลืมร้อนไปเลยครับ แนะนำว่าต้องกันแดดให้ดีนะครับสำหรับคนแพ้แดดส่วนอุปกรณ์ก็ต้องให้น้อยที่สุดเพราะจะได้คล่องตัวเวลาเคลื่อนย้ายหรือเบียดกับผู้คน เพราะคนเยอะมากๆ เมื่อขบวนแห่เข้าไปยังวัดโพนชัยจะแห่รอบบริเวณวัดสามรอบ และนำพระพุทธรูปขึ้นประดิษฐาน นิมนต์พระสงฆ์ลงจากแคร่ และเชิญเจ้าพ่อกวนลงจากบั้งไฟ เป็นอันเสร็จพิธีแห่พระเวสสันดรและพระนางมัทรีเข้าเมือง ระหว่างที่ขบวนแห่รอบวัดนั้น พวกผีตาโขน ส่วนใหญ่จะเล่นกันอยู่บริเวณลานวัด ถ้าอยากร่วมพิธีหรือถ่ายภาพพิธีให้จบ ก็ต้องตามขบวนเข้าไปรอบโบสถ์ครับ หลังจากการร่วมขบวนแห่เสร็จเรียบร้อยแล้ว ก็จะมีการละเล่น ทำกิจกรรมความบันเทิงกันจนถึงเย็นหรือค่ำ หลังจากเลิกเล่นกันในงานวันนี้แล้ว บรรดาผู้ร่วมขบวนที่แต่งเป็นผีตาโขนก็จะนำเสื้อผ้าหน้ากากและอุปกรณ์ต่างๆ ที่ใช้ประกอบการเล่นไปรวมกันไว้ที่บริเวณนอกวัด เพื่อเป็นการขจัดสิ่งชั่วร้ายเสนียด จัญไร ออกไปจากตัว ซึ่งในสมัยก่อนนั้นจะนำไปทิ้งในแม่น้ำหมัน แต่เนื่องจากเป็นการรักษาความสะอาดของแม่น้ำ จึงเปลี่ยนมาเป็นลำน้ำใกล้วัด หรือสถานที่ที่จะจัดเก็บได้ง่ายในช่วงเย็นจะมีการจุดบั้งไฟ จนถึงค่ำ ชาวบ้านจะร่วมกันฟังพระสวดพระพุทธมนต์และฟังพระเทศน์ เรื่อง มาลัยหมื่น มาลัยแสน ส่วนงานในวันที่ 3 วันสุดท้าย จะเป็นการฟังเทศมหาชาติ ตั้งแต่เช้ามืดตลอดทั้งวันจนเย็นก็เป็นอันเสร็จพิธีงานบุญหลวง

สำหรับในปี พ.ศ. 2560 มีหมายกำหนดการ ให้จัดขึ้นระหว่างวันที่ 24 – 26 มิถุนายน 2560 ณ วัดโพนชัย และหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย โดยภายในงานมีการจัดกิจกรรมที่น่าสนใจ ดังนี้

วันเสาร์ที่ 24 มิถุนายน 2560

เวลา 03.00 น.         – พิธีบวชพราหมณ์ ณ อุโบสถวัดโพนชัย

เวลา 04.00 น.         – พิธีเปิดพระอุปคุต

เวลา 06.00 น.         – พิธีตักบาตรแด่พระสงฆ์

เวลา 08.30 น.         – พิธีบายศรีสู่ขวัญเจ้าพ่อกวน

วันอาทิตย์ที่ 25 มิถุนายน 2560

เวลา 09.30 น.         – ขบวนแห่พร้อมกันหน้าที่ว่าการอำเภอด่านซ้าย

เวลา 10.00 น.         – พิธีเปิดงานบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขน ประจำปี 2560

เวลา 13.00 น.         – ชมกิจกรรมการแสดงบนเวทีกลาง

เวลา 15.00 น.         – พิธีบายศรีสู่ขวัญพระเวสสันดร ณ บ้านเจ้าพ่อกวน

                                 – พิธีจุดบั้งไฟบูชาพญาแถนเพื่อขอฝน (หลังวัดโพนชัย) พิธีทิ้งหน้ากากผีตาโขน (ท่าวังเวิน) วัดโพนชัย

เวลา 19.00 น.         – พิธีเจริญพุทธมนต์ ณ วัดโพนชัย

วันจันทร์ที่ 26 มิถุนายน 2560

เวลา 04.00 น.         – พิธีเทศน์มหาชาติ 13 กัณฑ์ ณ วัดโพนชัย

                                  – ชมขบวนแห่ต้นกัณฑ์เทศน์

ข้อมูลกำหนดการจาก อะเมสซิ่งไทยทัวร์

ข้อมูลอ้างอิง อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย

สอบถามรายละเอียดเพิ่มเติมได้

การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย อำเภอด่านซ้าย โทร. 042-891-266

การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย สำนักงานเลย โทร. 042-812-812

ปกติแล้ว ผู้เล่นผีตาโขนจะมีแต่ผู้ชายเท่านั้น เนื่องจากต้องไปกระโดดโลดเต้น และอาจเป็นการไม่เหมาะสม แต่ปัจจุบันเริ่มมีผู้หญิงเล่นเป็นผีตาโขนบ้างแล้วนะครับลองสังเกต อาจจะได้ภาพเด็ดๆ มาฝากกันนะครับ